Prepozisaun

 

UNIVERSIDADE NASIONÁL TIMOR LOROSA’E (UNTL)

FAKULDADE ENJIÑÁRIA SIÉNSIA NO TEKNOLOJIA (FEST)

DEPARTEMENTU ENJIÑÁRIA INFORMÁTIKA (DEI)

 

Prepozisaun

 

                                      Husi                      : Grupu VI

                                      Naran                    : Jaquelino Amilcar da Costa Soares

                                                                   : Joanina Eko do Rego

                                                                   : João Fransisco Gusmão

                                                                   : Jonathan Rocky Putra Monteiro

                                                                   : Julio Taela

                                                                   : Justo da Costa Ximenes

                                                                   : Juvito da Silva Soares

 

Semester/Turma              :  I/A

                  

 

 

 

Dili, 2022

 

 

 

PREPOZISAUN

 

        Prepozisaun mai hosi lia-latin katak “praeposition.” Prae katak molok ka iha oin no position katak Pozisaun/kolokasaun ka hatuur.  Tan ne’e prepozisaun ne’e katak buat ne’ebé hatuur/koloka ka tau iha oin ba naran ruma iha fraze ida nia laran. Iha sistema gramatikál prepozisaun serve atu liga konstituente rua hosi fraze ida nian ka nu’udar elementu ida ne’ebé hatudu  komplementu fatik.

     

Ezemplu liafuan prepozisaun sira mak hanesan tuir mai ne’e:

Ø  Ba

Ø  Mai

Ø  Ho

Ø  Iha

Ø  Hanesan

Ezemplu fraze mak hanesan tuir mai ne’e:

1.      Amá sosa kamiza ba alin.

2.      Sira la’o mai husi diresaun katedrál.

3.      Nia haksesuk beibeik ho ami.

4.       Ita hela  iha uma ne’ebá.

5.      José ain aas hanesan ho António

 

Prepozisaun dalen Tetun nian hamutuk iha forma haat (4) mak hanesan tuimai ne’e:

1.      Prepozisaun kahorik

2.      Verbu prepozisionál

3.      Lokusaun substantivál

4.      Prepozisaun dalen  portugés sira

 

 

 

PREPOZISAUN KAHORIK

 

             Prepozisaun kahorik ne’e katak liafuan sira ne’ebé nia hun husi dalen tetun nian no liafuan sira ne’e  laós Luzismu ka empresta husi lian portugés.

 

Ezemplu liafuan sira husi prepozisaun kahorik mak hanesan tuir mai ne’e:

Ø  Husi

Ø  Nu’udar

Ø  Hasoru

Ø  Lato’o

Ø  Molok

Ezemplu fraze mak hanesan tuir mai ne’e:

1.      Sira ne’eba ne’e mai husi Atauro

2.      Ana nia serbisu nu’udar advogadu

3.      Estudante sira hasoru Reitór UNTL.

4.      Nia hadi’a odamatan ne’e lato’o oras ida

5.      Hau simu nia kartaun loron rua molok ezame

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                   

 

 

 

 

VERBU PREPOZISIONÁL

Verbu prepozisionál ne’e katak iha dialetu tetun-terik nian ne’ebé prepozisaun kahorik sira ne’e funsiona nu’udar verbu lolos. Tanesan fraze sira tuirmai ne’e iha dialetu Samoro nian ne’ebé hatudu maklalin verbu prepozisionál ho ninian.

Ezemplu liafuan no fraze iha verbu prepozisionál mak hanesan tuir mai ne’e:

 

Tetun-terik	Tetun Prasa
Ha’u kela ko nia	Ha’u hela ho nia
Ó nela mo ha’u	Ó hela ho ha’u
Nia nela no ha’u	Nia hela ho ha’u
Ita hela ho sira	Ita hela ho sira
Ami hela ho sira	Ami hela ho sira
Imi hela ho sira	Imi hela ho sira
Sira hela no ha’u	Sira hela ho ha’u

 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LOKUSAUN SUBSTANTIVÁL

Lokusaun substantivál nu’udar regra gramátika ba liafuan lubun ida iha orasaun nia laran. Tetun presiza mós lokusaun substantivál tanba, Tetun (hanesan mós lia-Malaiu) dala barak emprega lokusaun substantivál iha situasaun sira ne’ebé lia-Portugés no lia-Inglés uza de’it prepozisaun simples ida ka katetek (kompostu) ne’ebé tuur iha substantivu nia oin.

 

Prepozisaun + Substantivu

Ezemplu liafuan husi lokusaun substantivál mak hanesan tuir mai ne’e:

Ø  Iha……(nia)laran

Ø  Iha……(nia)oin

Ø  Iha……(nia)kotuk

Ezemplu fraze husi lokusaun substantivál mak hanesan tuir mai ne’e:

1.      Ema hotu ne’ebé hela ka moris iha uma ida nia laran hanesan familia ida.

2.      Maria hamriik hela iha Ana nia oin

3.      João tuur iha zelia nia kotuk

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PREPOZISAUN DALEN PORTUGÉS

 

Prepozisaun dalen portugés ne’e katak prepozisaun sira ne’ebé adota ka empresta husi dalen portugés naturalmente la iha fafutuk ho abut verbál tetun nian. Atu komprende di’ak liu tan ita haleat iha kuadru karaik ne’e.

Ezemplu liafuan husi prepozisaun dalen portugés mak hanesan tuir mai ne’e:

 

Tetun	Potugés
Envezde	Emvezde
durante	Durante
entre	Entre
konforme	Conforme
kontra	Contra
kuaze	Quase

 

Ezemplu fraze husi prepozisaun dalen portugés mak hanesan tuir mai ne’e:

1.      Ha’u aprezenta traballu envezde imi rona ha’u mós lae imi konta fali istória.

2.      Durante funu ema barak mak hadau ema seluk nia uma no rikusoin sira seluk.

3.      Joga amizade entre estudante Enjiñaria Informátika ho Enjiñaria Civil iha kampu futsal

4.      Ami ba ne’ebé konforme ami nia hakarak

5.      Senadu estudante nian kontra desizaun Dekanu FECT.

6.      Nia kolen los tanba La’o kuaze oras tolu nia laran

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KONKLUZAUN

        Prepozisaun mai hosi lia-latin “praeposition,” katak buat ne’ebé hatuur ka tau iha oin ba naran ruma. Iha sistema gramatikál prepozisaun serve atu liga konstituente rua hosi fraze ida nian ka nu’udar elementu ida ne’ebé hatudu  komplementu fatik.

Prepozisaun dalen Tetun nian hamutuk iha forma haat (4) mak hanesan tuimai ne’e: 

Ø  Prepozisaun kahorik 

Ø  Verbu prepozisionál

Ø  Lokusaun substantivál 

Ø  Prepozisaun dalen portugés sira

Prepozisaun kahorik mak prepozisaun sira ne’ebé nia hun husi dalen tetun nian no liafuan sira ne’e  laós Luzismu ka empresta husi lian portugés.

      Verbu prepozisionál ne’e katak liafun prepozisaun kahorik sira ne’e funsiona nu’udar verbu lolos iha dialetu tetun terik nian. Maibe lakon tiha ona iha tetun ofisiál.

       Lokusaun substantivál nu’udar regra gramátika ba liafuan lubun ida iha orasaun nia laran. Tetun presiza mós lokusaun substantivál tanba, Tetun (hanesan mós lia-Malaiu) dala barak emprega lokusaun substantivál iha situasaun sira ne’ebé lia-Portugés no lia-Inglés uza de’it prepozisaun simples ida ka katetek (kompostu) ne’ebé tuur iha substantivu nia oin.

        Prepozisaun dalen portugés ne’e katak prepozisaun sira ne’ebé adota ka empresta husi dalen portugés naturalmente la iha fafutuk ho abut verbál tetun nian.

 

 

 

 

 

 

 

 

REFERÊNSIA

Ø  http://lolataimocho.blogspot.com/2019/06/kategoria-gramatikal.html?m =1 loron kuarta-feira, 13/07/2022, 09:00 to’o 15:00 otl lorokraik.

Ø  INL.(2006). Matadalan ortográfiku ba dalen ofisiál. Baukau: Gráfika Diocesana. Edisaun ba dala rua. Loron kuarta-feira 13/07/2022 09:00 to’o 15:00 otl lorokraik.

Ø  Foti referênsia mós husi “livru kursu gramatikal Tetun, iha loron tersa-feira, 02/08/2022, 16:00 lorokraik.