KONSÉNSIA

Description: IMG-20220413-WA0030.jpg

Husi :

Nu	Naran Grupu 6	NRE	Departamentu	Turma
1	Isvi Dias Goias	20220204052	Engenharia Informátika	A
2	Joanina Eko do Rego	20220204058	Engenharia Informátika	A
3	João Francisco Gusmão	20220204062	Engenharia Informátika	A
4	Julio Taela	20220204068	Engenharia Informátika	A
5	Justo da Costa Ximenes	20220204070	Engenharia Informátika	A
6	Maria Letixia Gonzaga Ferreira	20220204081	Engenharia Informátika	A

UNIVERSIDADE NASIONÁL TIMORLOROSA’E (UNTL)

FAKULDADE ENJEÑARIA SIÉNSIA NO TEKNOLOJIA (FEST)

HERA, 2022

LIAN MAKLOKE

Buat hotu ne’ebé ami hala’o sei la sai realidade bainhira ami la hala’o ho Na’in Maromak nia grasa. Ho ida ne’e molok ami atu elabora ami nia trabalho ida ne’e uluk nanain ami lahluha hato’o ami nia agradese ba aman maromak tamba liu husi Aman Maromak nia grasa no kbiit matenek ne’ebé haraik mai ami hodi elabora ami nia trabalho ida ne’e tuir tempu ne’ebé determinadu tiha ona. Tuir mai la haluha ami nia agradese mós ba professor da materia ne’ebé mak fó ona traballu ida ne’e mai ami, tamba liu husi traballu ida ne’e ami bele hatene no komprende oinsa hakerek tuir sistemátiku ne’ebé mak los no treinu ami nia an hodi prepara ba traballu hirak ne’ebé mak tuir mai.

Klaru katak ami nia traballu ida ne'e seidauk Perfeitu tanba ami halo tuir ami nia kapasidade intelektual ne'ebé mak ami iha, tanba ne'e ami husu ba lee nain sira Keta iha erru ruma Karik bele aumenta Ho ita boot sira nia konesimentu atu bele halo di’ak liu traballu ida ne’e.

ÍNDISE

KAPA

1.2. Konsénsia nu’udar fenomenu moral 2

1.2.1. Fenomenu direitamente. 2

1.2.2. Fenomenu indireitamente. 2

1.2.3. Fenumenu naturalmente. 2

1.2.4. Naok ema nia sasan. 3

1.2.5. Fo osan ba ema atu hetan buat ruma,(sogok). 3

1.2.6. Bosok. 3

1.2.7. Abusu sexual 4

1.3. Hatene no konsénsia. 4

1.3.1. Ho konsénsia bele komprende liu saida mak diak no aat. 5

1.3.2. Konsénsia haruka halo aksaun ne’ebé loos, agora no iha ne’e (sekarang dan disini). 5

1.3.3. Nia ko’alia buat ne’ebé konkretu, espesifiku, laos enjeral 5

1.3.4. Kuinesimentu humanu(ema) la hanesan ho animal 6

1.3.5. Tamba sa? Ema kuinese buat ruma ho konsénsia. Animal lae. 6

1.4. Konsénsia retrospektiva no prospektiva. 7

1.4.1. Konsénsia retrospektivu. 7

4.1.2. Konsénsia prospektivu. 8

1.5. Nivel Konsénsia. 9

1.6. Formasaun konsénsia. 9

1.7. Problema espesiais ba konsénsia nian. 10

1.8. Konsénsia nu’udar direitu ida. 10

1.9. Konsénsia nu’udar norma moral últimu (ikus liu) 11

1.10. Objetivu. 11

KAPITULU II. 12

TEORIA FUNDAMENTAL.. 12

2.1. Etimolojia konsénsia nu’udar fenomenu moral 12

2.2. konsénsia nu’udar fenómenu moral 13

2.3. Teoria Matenek Na’in. 13

REFERÉNSIA

KAPÍTULU I

INTRODUSAUN

1.1.Antesedente

Iha era modernizasaun ida ne’e dezenvolvimentu siénsia no teknolojia lao ho lalais tebes no ba beibeik. Dezenvolvimentu ida ne’e afeta ema nia komportamentu sira ne’ebé sempre hakarak hetan buat ruma ho lalais no ho instantánea no lakohi atu halo sakrifísiu uluk. Ho situasaun ida ne’e, fenómenu oi-oin relasiona ho ema nia moris komesa mósu. Ida mak relasiona ho ema nia konsénsia hodi halao komportamentu real. Iha tempu ida ne’e, konsénsia dala barak la sai prioridade primeiru, ho nune’e ita ema prioritiza liu ita nia interese pesoal sem hanoin se ida ne’e di’ak ou la di’ak, ida ne’e lós ou sala. Sem fundamentu husi konsénsia antes halo asaun ruma, bele afeta moralidade ema nian ne’ebé mak degrada ba nafatin. Buat sira ne’e akontese hodi hatudu akontesimentu ka fenómenu oi-oin ne’ebé mósu iha ita nia sosiedade loron ba loron.

Konsénsia ne’e hanesan mental ne’ebé mak iha tiha ona bainhira ema ida ne’e moris mai iha mundu. No mós Konsénsia sai propriedade espiritual umanu nian ne’ebé mak permite para konese atributos esssensias. Konsénsia ne’e faz parte ba ema ne’ebé sei moris no dada iis hela, Konsénsia mós sai hanesan komprensaun ou konesimentu ho mós mentalidade umanu ne’ebé mak sai parte psikolojiku ne’ebé mak importante ba ema ida-idak, no mós ita bele define Konsénsia mós hanesan kondisaun individual ema ida atu kontrola nia an tomak kona ba tendensia external no mós internal, no mós Konsénsia persepsaun ka hanoin ne’ebé mak mósu ou senti de’it iha laran bainhira halo ka haree asaun ruma.

Konsénsia katak apresiasaun kona ba buat di’ak no aat, relasaun ho karakteristika konkretu ema nian. Konsénsia haruka ita ka evita ita atu halo buat ruma agora no iha ne’e. Konsénsia ko’alia kona ba situasaun ne’ebé konkretu, laos general/geral.

1.2. Konsénsia nu’udar fenomenu moral

Konsénsia nu'udar fenomena moral mak maioriamente ema hanoin uza lojika de’it sira konsidera katak lojika ka ita nia matenek mak buat hotu . Afinal alein husi lojika ne'e sai iha buat ida ne’ebé importante mós, ne'e mak Konsénsia ne’ebé ema ida-idak iha.

Konsénsia refere importante tebes iha ita nia moris nu'udar sosiedade.Konsénsia bele sai nu'udar lalenok iha individu ida nia an . Alein de husi ne'e ema mós bele moris sosial ho ema seluk no la halo diferensia ba estatutu sosial .

Se ita la uza ita nia Konsénsia ne’ebé iha, ita ema ida idak sei fo importansia bele sai ema ne’ebé aas liu ema seluk.Ema ida-idak sempre iha esperensia kona ba Konsénsia no dalaruma esperensia refere hanesan faktu ne’ebé loos ho moralidade nu'udar realidade ida liu husi observasaun husi ezemplu ne’ebé iha kraik kona ba esperensia Konsénsia. Ou iha ita nia moris lo-loron dala barak ita koko katak riku soin ita brani kontra ita nia konsénsia, tempu balun ita brani atu ses husi buat ne’ebé kontra ita nia konsensia , no dala balun mós ita pronto atu hola risku tamba hakarak obedese ba ita nia konsensia.

1.2.1. Fenomenu direitamente

Fenomenu direitamente mak hanesan fenomenu ka buat ne’ebé akontese ou asaun ne’ebé ema halo direitamnte iha ita nia oin no ita bele haree ho matan ho nune’e ita mós bele sente katak buat ne’ebé akontese daudaun ne’e bele di’ak ba ema ou bele mós aat ba ema.

1.2.2. Fenomenu indireitamente

Fenomenu indireitamente mak hanesan fenomenu ka buat ne’ebé akontese ou asaun ne’ebé ema halo la direitamente iha ita nia oin maibe ita bele akompana ka bele haree liu husi televisaun no media sira ne’ebé mak ema fó sai ka publika ba.

1.2.3. Fenumenu naturalmente

Fenumenu naturalmente mak hanesan fenumenu ida ne’ebé eziste ka iha nanis ona iha natureza antes ita ema moris mai. Fenomenu ida ne’e laos ema mak kria maibe fenoemnu ne’e moris husi natureza, fenumenu ida ne’e mós bele afeta ba ita ema.

1.2.4. Naok ema nia sasan

Na’ok katak ema ne’ebé foti ema seluk nia sasan laiha konesimentu ba sasan nia nain.Ko’alia kona ba Konsénsia , ema ne’ebéna’ok signifika katak la iha Konsénsia . Maibe ema na’ok tanba iha balun ne’ebé nesesidade mak obriga, balun hetan oportunidade hodi aproveita na’ok. Na’ok ema seluk nia sasan ne’e hahalok ne’ebé la diak, tanba hahalok ne’e bele halo ema seluk sai vitima.

Iha hahalok ne’e rasik mai ho objetivu ne’ebé mak la hanesan. Dalaruma ema halo hahalok ne’e tanba iha situasaun ruma ne’ebé mak obriga nia maybe dalaruma mós husi nia hakrak rasik mak hakarak atu naok. Iha situasaun rua ne’e it abele halo diferensa maybe ita labele atu halo loos hahalok ida ne’e. tanba hahalok ne’e akontese bainhira ema ne’e la halo tuir ona nia konsensia maibé halo tuir de’it sida mak iha nia hanoin.

1.2.5. Fo osan ba ema atu hetan buat ruma,(sogok)

Ema ne’ebé uza osan atu hetan buat ruma, dala barak ita haree iha timor leste akontese barak, hanesan ema sira ne’ebé mak hakarak hetan poder, pozisaun, nst. Ezemplu balun mak hanesan ema ne’ebé tama iha eskola ka instituisaun balun maibe la prienxe tuir kriteira ne’ebé mak iha, maibe sira tama de’it tamba sira iha pozisaun.

1.2.6. Bosok

Bosok mak hahalok ou liafuan ne’ebé hatudu la onestu ho intensaun atu buka lucro (mencari untung). Ema ne’ebé Bosok mak ema sira ne’ebé hakarak buka diak ba nia an rasik no halo ema seluk sai vitima. Entaun ita konsidera katak bosok hahalok ne’ebé la iha Konsénsia tanba nia la halo buat ne’ebé diak maibe nia halo buat ne’ebé halo ema seluk sai vitima.

1.2.7. Abusu sexual

Hahalok sira ne’ebé relasaun ho seksuál indesejadu (seks yang tak diinginkan).Abuzu seksuál dehan katak ema ne’ebé Ita fiar ba, uza sala fiar ne’e hodi kontra Ita-nia direitu atu deside saida mak Ita halo ho Ita rasik nia isin-lolon. Abuzu seksuál mak hanesan ema ida uza sala ninia kbiit no podér hodi kontra ema seluk nia direitu.

Iha hahalok sira ne’ebé ita konsireda nu’udar Abuzu seksuál :

· Book ka re’i, la ho lisensa.

· Haka’as ka obriga ema atu halo hahalok seksuál naran de’it, inklui hahalok ne’ebé envolve violénsia no sente moras.

· Hatudu ‘oin-lulik’ ba ema seluk.

· Hafuhu ema ida.

· Konta beibeik buat komik ka istória kona-ba hahalok seksuál, hatudu beibeik gambar (imajen) seksuál, hodi bele hata’uk, haka’as ka obriga ema.

· Haka’as ka obriga ema atu hola parte ka haree pornografia.

· Ema hafuhu ka haree la ho lisensa, bainhira ema isin-molik ka halo daudaun relasaun seksuál.

1.3. Hatene no konsénsia

Hatene/konsénsia mak kapasidade ema ida nian atu komprende no koñese realidade. No Konsénsia katak konesimentu moral ema nian kona ba buat ne’ebé di’ak no aat.

Konsénsia iha relasaun ho realidade/kenyataan katak ema iha kesadaran (consciousness). Katak habilidade ema nia atu koñese nia an no halo refeleksaun ba nia an.

Ema de’it mak iha kesadaran. Animal laiha. Animal iha de’it pengenalan (knowledge). Animal bele haree, horon no rona hanesan ema. Animal mós senti tauk, brani, siak no seluk tan. Maibe animal la bele berpikir (pensar) ka halo reflesaun ba nia an. Ema bele konsiente katak nia ema, maibe karau ida nia la sadar katak nia animal.

1.3.1. Ho konsénsia bele komprende liu saida mak diak no aat

Konsénsia sei tetu ita nia sentimentu/hanoin, hodi nune’e ita bele halo asaun ruma ho diak no rasional. Asaun ne’ebé ita halo rasional ka lae ne’e tuir fali ona Konsénsia ema ida-idak nian. Konsientene’ebé mai husi ita nia laran sei dudu ita atu fo domin no hatudu dalan mai ita atu halo buat ne’ebé diak no sei hadook ita nia an husi buat ne’ebé la diak.iha moris, ema hotu iha direitu tomak atu ekspresa nia an livremente tuir nia Konsénsia . Maibe ita tenke husu ba ita nia katak buat ne’ebé ita halo ne’e tuir ona kriteria ne’ebé ita hakarak ka lae, mesmo ke livre ona maibe ita tenke hatene saida mak ita sei halo.

1.3.2. Konsénsia haruka halo aksaun ne’ebé loos, agora no iha ne’e (sekarang dan disini)

Konsénsia hanesan moral ne’ebé moris no boot iha ema ida-idak nia espiritu atu fo dalan ema ne’e hodi halo buat ruma ho diak, onestu, la kontra, la halo asaun ne’ebé fo risku ba nia an no ba ema seluk. Wainhira ita halo buat ruma la tuir Konsénsia , hodi kontra valor, norma, etika no moral maka ita sei senti triste no wainhira ita la kontra valor, norma, etika no moral maka ita sei apresia ba buat ne’ebé ita halo.

1.3.3. Nia ko’alia buat ne’ebé konkretu, espesifiku, laos enjeral

Konsénsia nia dezempena nia papel wainhira ita foti desisaun ruma. Ita bele dehan katak nia hanesan kesadaran moral ema ida nia iha situasaun ne’ebé konkretu. Signifika katak, ita hasoru situasun sira ne’ebé mósu iha ita nia moris, hanesan lian husi ita nia fuan ne’ebé haruka ita atu halo, buat ne’ebé mak ita sei halo no oinsá ita hasoru ba problema refere. Konsénsia lori ita atu buat ne’ebé positivu. Hanesan ema katoliku, Konsénsia hanesan fatin ba Maromak nia prezensa iha ita nia fuan.

1.3.4. Kuinesimentu humanu(ema) la hanesan ho animal

Ema iha konesimentu klean kona ba oinsá atu halo adptasaun ba ambiente no bele muda ambiente nia orijinalidade.Animal mós bele atu hadia no hasae nia maneira atu halo adptasaun. Atu bele hatene konesimentu animal ita presiza halo teste, hodi foti buat balun ne’ebé hatudu husi animal. Wainhira atu teste ba animal nia konesimentu ita tenke halo kompara animal ne’e ho ema, atu nune’e ita bele hatene animal ne’e nia konesimentu hanesan ho ema nian ga lae.

Koñesimentu ema nian la hanesan ho animal nian tanba ita ema umanu iha rasio ka hanoin atu bele define ida ne’ebé mak di’ak no ida ne’ebé mak la di’ak diferensa boot ho animal sira, la hatene atu identifika ide ne’ebé mak los no lae, tanba sira hal tuir de’it sira nia Instinto insting ka firasat). Rasio ka hanoin ida ne’e mak halo ita ema bele hanoin, sente, analiza no komprende situasaun sira ne’ebé mak rodeia ka akontese iha ita nia moris no halo deferens ba hahalok sira ne’ebé mak di’ak no aat.

1.3.5. Tamba sa? Ema kuinese buat ruma ho konsénsia. Animal lae

Ema iha Konsénsia tanba ema iha ser rasional katak iha intelejensia, Konsénsia no kapasidade atu analiza, exekuta, planeia atividade ou aktus ruma ne’ebé akontese no tau ba iha pratika.

Ema ho nia itelejensia no kapasidade bele atinji buat ne’ebé sensivél no korporal no mós realidade imaterial no inkorporal, hanesan faktu, tempu, espasu, Konsénsia nst.

Animal la iha Konsénsia tanba ne’ekonsidera hanesan ser inrasional katak animal ne’ebé laiha hanoin. Animal sira laiha Konsénsia atu halo aksaun ruma, tanba ne’e animal sira ita konsidera ser livre, tanba aksaun saida mak sira halo la iha konsekuensia ba sira.

1.4. Konsénsia retrospektiva no prospektiva

1.4.1. Konsénsia retrospektivu

Konsénsia retrospektivu katak: halo avaliasaun ou arepende ba hahalok diak no a’at ne’ebé ita halo liu tiha ona ou passadu. Konsénsia retrospektiva fo avaliasaun ba asaun sira ne’ebé halo iha pasadu. Konsénsia ida nee hateke ba kotuk no julga ita nia asaun sira iha pasadu. Konsénsia ho sentidu retrospektivu akuza ka despreza bainhira asaun ida nee la diak, no vise versa. Tan nee, konsénsia ida nee hanesan espésie de instituisaun judisiál ida iha ita nia laran hodi haré ba asaun sira ne’ebé ita halo.

Retrospektiva reflete hahalok ne’ebé liu ona;

· fo valoriza ba hahalok nebe liu tiha ona

· Bainhira ema ida foti desizaun sira no halao desizaun ida ne'e, babain nia sempre hanoin fila fali ka halo espésie de avaliasaun ba hahalok ne’ebé nia halo ona. Karik nia halo asaun ne’ebé laiha étiku no kontra nia konsénsia, hafoin halao asaun ne'e nia sei konsiente katak nia hahalok ne'e laloos, no arepende.

· Bele foti konkluzaun katak konsénsia ema ida nian ou ema nia laran fo julgamentu ba hahalok sira ne’ebé liu ona.

· Konsénsia retrospektivu iha papel hodi halo valorizasaun ba hahalok, karik asaun sira ne’ebé halao iha pasadu diak ou lae.

Ezemplu; iha momento ne’ebé liu tiha ona ita baku ema ruma maibe ita seidauk hatene ema né halo sala kalae, maibe iha loron ida ita tur no hanoin fali hahalok ne’ebé halo liu tiha ona né, entaun ho arependemento né mak dehan mai ita nia a’an katak hahalok né la diak.

4.1.2. Konsénsia prospektivu

Konsénsia prospektivu katak :konsénsia ida ne’ebé hare ba futuru no fo valor ba buat ne’ebé ita sei halo iha futuru. Konsénsia prospektiva hare ba futuru no avalia ita nia asaun sira ne’ebé ita atu halo. Konsisensia iha sentidu ida nee, konvida ita atu halo buat ida no dala barak hateten “lae” no tahan ita hodi halao asaun ruma. Ita bele hateten konsénsia prospektiva hanesan espésie de previzaun.

Prospektivu reflete hahalok nebe sei mai;

· Fo valoriza ba hahalok nebe sei simu

· Halo prediksaun (ramalan) ba hahalok diak ka aat sira

· Antez ema ida halo desizaun no halao asaun ruma, babain tipu konsénsia ida ne'e mós julga no halo konsiderasaun. Ho liafuan seluk, ita nia laran sei julga ita nia hahalok sira ne’ebé mak atu mai. Ita nia laran mak sei halo konsiderasaun uluk ba ita nia hahalok, ida ne'e mak konsénsia prospektiva.

· Konsiderasaun hirak ne'e rezulta iha forma proibisaun hodi halo buat aat, no fo instrusaun mai ita hodi halo diak.

· Konsénsia prospektiva ida ne'e julga hahalok sira ne’ebé atu mai ho forma hare'e ba posibilidade sira iha futuru.

Ezemplu;ita nu’udar estudante,iha ona konsénsia ida katak tenki estuda agora no hakarak sai ema ne’ebé di’ak iha futuru.

1.4. Nivel Konsénsia

1. Konsénsia entre ema la maduro no ema ne’ebé maduro

Konsénsia hanesan ema ne’ebé,la maduro ne’e katak nia la fo ona importansia ba nia konsénsia rasik,no nia domina ona ho emósaun no la kontrola an to’o ikus nia resultadu maka tenki halo buat ne’ebé mak la los.No ema ne’ebé maduro ne’e katak wainhira nia atu halo buat ruma nia tenki ser analisa katak buat ne’e los ka sala,se karik nia nu’udar ema maduro nia tenki analisa buat ne’ebé los.

2. Konsénsia entre ema ne’ebé la eskola ho eskola

Konsénsia nu’udar ema nebé la eskola: hanesan ema,ne’e nia iha konsénsia rasik maibe ninia konsénsia ida ne’ebé baziku liu tamba dalaruma nia halo asaun ruma la tuir nia konsénsia haruka,no ema ne’ebé eskola iha konsénsia maximu uituan tamba hetan formasaun husi eskola, no liuhusi eskola mak forma nia hanoin, karakter no halo nia fo importansia ba nia konsénsia rasik.

3. Konsénsia entre labarik no ema bo’ot

Ita kompara katak,labarik ki’ikoan iha hanoin,maibe nia seidauk iha konsénsia,tamba dala barak sira iha hanoin atu halo asaun ruma maibe sira la hetene katak buat nebé sira halo né diak ou a’at. No ema boot,klaru katak nia iha konsénsia tamba sira atu halo asaun ruma sempre iha hanoin ou tetu lai, ho hanoin no tetu né mak konsénsia rasik, tamba funsaun konsénsia nian mak fo presaun ba ema molok ema ne’e atu halo asaun ruma.

1.5. Formasaun konsénsia

Atu kumprende kona-ba investigasaun objetivu nian. “Formação da Consciencia" iha nia ambitu psikolojia ne’ebé fo importansia liu ba edukasaun, formasaun konsénsia mós nesesita ita atu lori no konsidera estudu ne’ebé ita halao iha ambitu psikolojia evolutivu nian ho nia objetivu atu kumprende ba dezenvolvimentu ontogéniku, estudu sira ne’ebé mak hatene no refleksaun ne’ebé mak espesífiku. Tuir paradigma ka modelu teorétiku sira ne’ebé uza ba matadalan konsepsaun ka hipoteze kona-ba mundu nian. Ba dahuluk iha modelu tolu (3) sai hanesan sujeitu ba karaterizasaun provizóriu, tau importansia ba ema nia hanoin kona-ba orientasaun dezenvolvimentu ba modelu ida-idak.

Ba daruak, iha kontestu modelu kontestual dialetu sira, pontu dahuluk hodi aprende konstituisaun ba konsénsia ne’ebé nia artikulasaun ba dimensaun, ida ne’ebé afeta ba atitude ne’ebé tau prioridade ba papel husi prosesu seluk.

1.6. Problema espesiais ba konsénsia nian

Maske ita hatene ona katak konsénsia ne'e loos, maibe iha kazu balun konsénsia bele uza sala. Situasaun ida ne'e bele mósu bainhira, ema ida rasik la envolve hamutuk ho konsénsia, nia sentimentu, vontade no rasio iha prosesu halo desizaun.

Tuir filosofia, buat hirak ne'e labele separa iha prosesu antes halo desizaun. Bainhira ita tau matan ka rona deit ba parte ida, bele interompe no dala barak halo ita arepende ho ita nia desizaun tanba asaun ne’ebé foti la tuir pontu de vista moral, katak ita tuir deit ita nia ego.

Bainhira ita atu foti desizaun ruma, konsénsia koalia mai ita nia laran, no ita tetu iha ita nia rasio razaun saida ita halo asaun ne'e. Tan ne'e, iha ema balun, bainhira la inklui, por ezemplu, nia rasio iha prosesu ne’ebé, probabilidade boot nia sei foti sala desizaun ne’ebé nia rasik bele arepende iha futuru.

1.7. Konsénsia nu’udar direitu ida

Iha moris, ema ida-idak iha nia konsénsia direito rasik. Konsénsia hanesan direitu ida iha ne’ebé ema ida-idak iha nia ponto de vista rasik ne’ebé mak lahanesan, no iha direto atu fo avalia ba ema seluk. No mós konsénsia nu’udar direito tan ita labele obriga ema atu gosta ita no mós labele obriga ema atu halo tuir ita nia hakarak. Hodi ida ne'e mak konsénsia ema ida nian ita la iha poder atu obriga ema ne atu tuir ita nia konsénsia. Tamba idak ne'e mós iha deklarasaun universal kona ba direitos humanos (1948) ne’ebé hateten "direito ba ninia liberdade konsénsia” (cap.18), katak ser humano hotu-hotu iha direito liberdade, pensamentu, konsénsia no relijiaun ne’ebé mak lahanesan. Tan ne'e konsénsia nu'udar liberdade no direitu iha ema hodi julga ba nia hahalok sira.

1.8. Konsénsia nu’udar norma moral últimu (ikus liu)

Nune'e hafoin ita haree oinsa konsénsia importante tebes iha ita nia vida moral no ita nia asaun sira, ita hatene ona katak konsénsia sai institutu ne'ebé ikus liu iha ita nia norma moral. Tanba nia nu'udar institutu de julgamentu ida iha ita nia laran ne’ebé avalia hahalok hirak ne’ebé ita halao.

Maibe, ita tenke hatene, iha kazu balun, konsénsia bele rezulta iha buat ne’ebé la diak mós. Oinsa? Kazu ida ne'e dala barak akontese iha ema hirak ne’ebé envolve an iha organizasaun, iha ne’ebé fanatismu boot tebes iha sira nia laran. Por ezemplu, bainhira nia envolve an iha grupu arte marsial ruma ne’ebé fanatik tebes, iha nia laran nia hatene katak halo tuir prinsipiu no regra ne’ebé grupu ne'e fo sempre loos, maibe la hateke husi pontu de vista ema seluk, se ida nee loos, tan ne'e nia rezultadu bele “keliru" tanba kumprensaun ne’ebé sala ne'e. Tan ne'e iha ema sira hanesan ne’e presiza aplika formasaun ba konsénsia ne’ebé intensivu hodi forma sira nia konsénsia sai diak liu tuir pontu de vista moral.

1.9. Objetivu

Objetivu husi konsénsia mak hanesan oinsa atu halo ita ema bele hatene kona ba hahalok sira ne’ebé di’ak no hahalok sira ne’ebé aat molok ita halo asaun ruma. Tamba ne’e mak konsénsia sai hanesan parte ida ne’ebé esensial tebes iha ita idak idak nia an. Ho konsénsia mak lori ita atu halo buat ne’ebé diak no lo’os.

KAPITULU II

TEORIA FUNDAMENTAL

2.1. Etimolojia konsénsia nu’udar fenomenu moral

Konsénsia, referensia husi lia latin CONSENTIA. Relasiona ho verbu consciens, ne’ebé forma husi prefiksu con- ne’ebé, determina kona-ba uniaun ka enkontru, no scire ne’ebé ko’alia kona-ba kapasidade hodi hatene halo diferensa no halo julgamentu, konsénsia implika persesaun kona-ba realidade particular iha ambiente, no hatene kona-ba di’ak no aat, husi pontu de vista moral nian.

Liafuan fenomenu rasik deriva husi lia latin phaenomenon no husi gregu phainomenon katak “ne’ebé ita haree ka ne’ebé haree rasik ho matan”. Liafuan moral mai husi lia latin morale, relative kona-ba costume no norma sira, mós husi liafuan moralisa ne’ebé signifika maneira, karakter no komportamentu propriu ema ida nian. Nune’e it abele hatene katak fenomenu moral maka hanesan akontesimentu costume no norma ne’ebé ita haree iha ema ida-idak nia karakter iha sosiedade.

2.2. konsénsia nu’udar fenómenu moral

Fenomenu hanesan akontesimentu ida ne’ebé ita bele observa. Tuir filozofia Immanuel Kant hateten katak fenómenu relasiona ho akontesimentu sira iha mundu ne’ebé mak relasiona ho ita nia eskema mental rasik. Jeralamente nia uzu iha filozofia fenómenu hanesan definisaun husi akontesimentu ruma ne’ebé it abele observa. Nune’e bainhira relasiona ho moral, ita hatene katak refere ba akontesimentu hirak ne’ebé relasiona ho moralidade ema nian ne’ebé ita rasik haree ho matan no observa lor-loron. Bainhira ita ko’alia kona-ba moralidade ita la halai ses husi konsénsia rasik. Konsensia sai determinante ida oinsa ema seluk julga moralidade iha ema ida . Maibe tansa fenomenu ne’e mósu? Tanba dala barak ita halo tuir deit nesesidade iha ita nia laran, hanesan ego, sem konsidera ita nia konsénsia. Iha ema sira ne’ebé esperiensia moris barak no ho konsénsia ne’ebé maduru, sempre iha momentu hodi tetu nia hahalok ida antes nia halao. Iha ema sira ne’ebé sempre halo hahalok kontra konsénsia, dala barak la konsidera hodi hanoin uluk lai hahalok sira ne’e tanba nia hakarak deit hasai emósaun no enerjia ida ne’ebé iha dadaun nia laran.

2.3. Teoria Matenek Na’in

Ø Tuir matenek na’in ida ho naran Bucke hateten katak konsénsia ema nia mak hanesan ho modelu realidade ne’ebé mak ho karakteristika(bersifat) naklolke ne’ebé bele hamoris visaun ne’ebé iha relasaun ho esperiensia.

Ø Tuir matenek na’in ida ho naran Sigmund Freud halo destinasaun entre nível konsiente (estabelese propriedade hotu) , pre-konsiente (depende ba objetivo ne’ebé mak individu kumpri) no mós inkonsiente (la rasionaliza), estrutura konsénsia hare'e ba relasaun sira ne’ebé mak estabelese entre níveis 3 ne'e. Konsénsia ne'e parte ida husi ita nia aan ne’ebé kontato direita ba realidade, no pre-konsiente ne'e hanesan dalan ne’ebé iha entre konsiente ho inkonsiente, nia halai liu ba memoria ka kuñesemento ne’ebé ita rai. no ikus liu inkonsiente ne'e parte ida ne’ebé importante liu atu defini ita ema nia hahalok. Nia mak sai motivasaun ba ita.

Ø Tuir matenek na’in ida ho naran Freud hateten katak signifikadu husi konsénsia mak hanesan parte kiikoan ida husi dalan moris nian husi humanu ne’ebé relasaun ka komparasaun entre konsénsia no la iha konsénsia .

Ø Tuir filosofo Jermania-America Hannah Arendt(1906-1975), hateten katak konsensia iha situasaun hakmatek ne’e katak la iha konsensia todan (la hakmatek). Hakarak atu dehan katak konsensia nu’udar agensia ne’ebé avalia liu-liu ba assaun negativa, ameasa no akuza. No konsénsia ne’ebé hakmatek ne’e tamba livre husi akuzasaun.

KAPITULU III

LIAN MAKTAKA

3.1.Konkluzaun

Konsénsia sai hanesan prossesu ida ne’ebé mak ema ida komprende ba situasaun ne’ebé mak halo ita sai individu ne'e bele hatene nia aan rasik ka konsiente no bele mós entende buat saída deit mak akontese, no saída deit mak sei akontese. Auto-konesemento sai prossesu identifikasaun ba motiva sira hotu. Preferensia no personalidade ne’ebé liu ona bele halo individu arepende fatores-fatores sira sai valor importante, desizaun no interaksaun ita nian ho ema seluk.

Iha prossesu sosializasaun, individu ida-diak importante tebes para bele hatene no komprende aan rasik, ou bele kuñese mós aan rasik molok individu ne'e rasik hamutuk ou tama iha sosializasaun, no mós sosializasaun laos deit para aprende aan rasik husi individu, maibe tenki iha netik relasaun ho ema seluk para bele estuda no hanorin e aprende para labele taka aan demais atu nune'e bele hametin nafatin relasaun, ou relasaun ne’ebé mak diak ho ema seluk no pontu ne’ebé mak importante tebes hanesan sai individu rasik bele simu mós ita nia dezafiu no limitasaun iha aan rasik ho ida ne’e ema ida-idak bele simu ema seluk iha prossesu sosializasaun, hanesan aprende ba situasaun no kondisaun ne’ebé mak diak iha ambiente no mós iha aan rasik.

3.2.Sujestaun

Liu husi konteudu ida ne’e hakerek nain sira hakarak atu sujere deit katak liafuan ne’ebé hakerek iha topiku ida ne’e mak dalaruma seidauk perfeitu ka kompletu karik hakerek nain sira ho haraik an atu simu sujestaun no kritika husi le’e nain sira atu nune’e hakerek nain sira bele hadi’a no desenvolve fila-fali topiku ida ne’e atu nune’e topiku ida ne’e bele sai furak liu tan, no sai hanesan trabalhu ki’ik ida mai hakerek nain sira atu nune’e hakerek nain sira bele ba estuda aumenta tan hodi nune’e iha traballu tuir mai karik hakerek nain sira bele elabora halo diak liu tan.